تاریخچه استفاده و بیمارى‌زایى آزبست:

حدود 2500 سال قبل از میلاد در فنلاند از آزبست براى ساخت ظروف گلى استفاده می‌شد و در مقیاس محدود از حدود 2000 سال قبل استفاده از آزبست جهت تهیه لباس مرسوم بوده است[8]. هرودوت (450 سال قبل از میلاد) نقل مى‌کند که چگونه رومى‌ها مردگان خود را قبل از سوزاندن درون پارچه‌هاى بافته شده از آزبست مى‌پیچیدند تا بهتر بتوانند خاکستر مرده خود را جمع‌آورى نمایند و این ماده را «آمیانتاژ» یعنى خلل ناپذیر و فساد‌ناپذیر مى‌نامیدند، حتى نام آزبست از زبان یونانى اخذ شده است که به معنى نابود نشدنى است[7]. سرمایه‌داران ایرانی با آزبست وارد شده از هند‌وکیش لباس تهیه و با قرار دادن لباس‌های حاوی آزبست در آتش و نسوختن آنها میهمانان خود را متحیر می‌کردند، برطبق منابع موجود‏، لباس‌هایی که از آزبست‌(آذرشب) بافته می‌شده شستکه نامیده می‌شد. به صورت علمی و آکادمیک در سال 1820یک دانشمند ایتالیایی، برای اولین بار لباس ضد‌آتش، را با استفاده از الیاف آزبست تولید کرد[6]. در اوایل قرن بیستم، یک مهندس اتریشی بنام لودویک هاچک از ترکیب الیاف این ماده با سیمان، موفق به اختراع سیمان نسوز شد، که با استقبال جهانی روبرو شد[7]. با وجودیکه تاریخ استفاده از آزبست و بیمارى‌هاى ناشى از آن تقریباٌ همزمان و متقارن بوده است اما گزارش اولین مورد بیمارى آزبستوزیس که عامل آن الیاف آزبست است، یکصد سال پیش در انگلستان بود. 

خصوصیات مهم انواع آزبست را می‌توان در موارد زیر دسته‌بندی و بررسی نمود:

1. مقاومت شیمیایی

مقاومت شیمیایی انواع آزبست متفاوت است. کریزوتایل  با آن که خاصیت شکل‌پذیری بسیار خوب دارد، مقاومت شیمیایی آن ناچیز است. به عکس آنتوفیلیت که خاصیت الاستیکی و شکل‌پذیری آن حداقل است، بالاترین مقاومت شیمیایی را در مقابل اسیدها دارد. بیشتر انواع آزبست خانواده آمفیبول، مقاومت شیمیایی بالاتر از کریزوتایل دارند.

2. مقاومت حرارتی

  درصد آب آزاد شده از آزبست در مدت دو ساعت و در دماهای متفاوت اندازه‌گیری شده است. میزان آب آزاد شده از کریزوتایل  در حرارت بالا، بیش از دیگر انواع آزبست است. چنانچه کریزوتایل در شرایط فشار بالا به پودر تبدیل شود، حالت تبلور خود را از دست می‌دهد و به جسمی بی‌شکل تبدیل می‌گردد. کریزوتایل از نظر انعطاف‌پذیری بهترین نوع آزبست شمرده می‌شود، ولی مقاومت شیمیایی آن اندک است. بر عکس آنتومیلیت دارای خاصیت انعطاف پذیری اندک و مقاومت شیمیایی بالاست.

کاربرد انواع آزبست

سالانه بیش از 2میلیون تن الیاف کریزوتایل در جهان تولید می‌شود که مصرف ایران از این محصول سالانه حدود 60 هزار تن است. درحال حاضر در ایران 11 شرکت تولیدکننده لوله و ورق آزبستی فعالیت می‌کنند[4].

آزبست دست کم در 3000 نوع فرآورده متفاوت به مصرف می‌رسد. حدود 65 تا 70 درصد آزبست در ساخت انواع محصولات آزبست سیمانی مصرف می‌شود[4]. بیش از 95 درصد مصرف آزبست به کریزوتایل اختصاص داشته که از انواع کریزوتایل طویل و مرغوب جهت بافت لباسهای نسوز ، نمد و دیگر محصولات نسوز استفاده می‌شود.( ارزش اقتصادی کریزوتایل به طول آن بستگی دارد) جالب است بدانید میزان خطر آزبست با تغییر روش‌های کاربرد آن در تولیدات کاهش پیدا نمی‌کند .

   آنتوفیلیت ، آکتینولیت و ترمولیت به دلیل انعطاف‌ناپذیری و خاصیت شکنندگی مصارف محدود دارند. آموسیت دارای الیاف طویل و مقاوم در برابر واکنشهای شیمیایی است، لذا از آن در ساخت ظروف شیمیایی استفاده می‌شود. موارد دیگر مصرف آن در پوششهای سبک حرارتی ، پوشش لوله‌ها بلوکهای منیزیتی و سیمان است. الیاف کروسیدولیت به خوبی آموسیت نیست، اما به دلیل مقاوم بودن در مقابل واکنشهای شیمیایی از آن در ساخت ظروف مخصوص استفاده می‌شود. مصارف دیگر کروسیدولیت در بافت پارچه‌های نسوز و غیره است. برای استحکام بخشی، در ورق های تولید شده برای ساخت ایرانیت 5/11 درصد و در لوله های آب 5/17 تا 19 درصد از آزبست استفاده می‌شود. این لوله‌ها برای انتقال آب آشامیدنی و فاضلاب مورد استفاده قرار می‌گیرند. سقف ایستگاه‌های اتوبوس شرکت واحد نیز که از ورق‌های فشرده ساخته شده است و از آن با عنوان «آردوواز» نام می‌برند، حاصل ترکیب آزبست و سیمان است. در مناطق شمال کشور سقف خانه‌های مسکونی از این محصول ساخته می‌شود.

مهمترین محصولات آزبستی

بیشترین محصولات آزبستی سیمانی هستند که شامل لوله‌های آزبست سیمانی ، ناودانی و صفحات ایرانیت است که در صنایع مختلف بکار می‌روند. ازالیاف کوتاه آزبست در انواع مواد پلاستیکی، رنگ‌ها، آسفالت، گریس و روکش الکترودهای جوشکاری استفاده می‌شود. از الیاف متوسط در انواع ورقه‌ها، لوله‌های آزبست سیمانی، لوله‌های فشارقوی (به همراه الیاف بلند)، کف‌پوش‌ها، کاغذها، لنت ترمز، روکش کلاج، عایق‌های حرارتی(در ترکیب با سیلیکات کلسیم و منیزیم) و عایق‌های آکوستیکی استفاده می‌شود. الیاف بلند نیز در تهیه تولیدات ضدآتش و محصولات مقاوم در برابر حرارت از قبیل پرده‌های تئاتر، لباس مأموران نجات و آتش‌نشانی، مأموران اطفای حریق چاه‌های نفت، انواع پیش‌بند، دستکش، لباس‌های یکسره، کفش، مواد بسته‌بندی، واشر، درزگیر، عایق‌های حرارتی(مثل پوشش‌های دیگ بخار، لوله) عایق‌های الکتریکی، لنت ترمز(به صورت نوارهای آزبستی) و غشاء پیل‌های الکتریکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آزبست‌ حدوداً در 3000 نوع محصول مختلف کاربرد دارد، و این مطلب به این معنی است که ما روزانه با انواع این محصولات در تماس هستیم[7].

مهمترین ذخایر آزبست ایران و جهان:

تقریباٌ تمام ذخایر پنبه‌نسوز حاصل از دگر‌سانى گرمایى در سنگ‌هاى غنى از منیزیم و آهن است بزرگترین معدن آزبست ایران در خراسان جنوبی(منطقه نهبندان) قرار دارد. استخراج سالانه معدن آزبست حاجات نهبندان حدود 300000 تن برآورد مى‌شود که وضعیت استخراج به‌صورت روباز و به‌روش پلکانى است[3]. منطقه معدنى حاجات حدود 3 کیلومتر مربع وسعت دارد. جهت استخراج کریزوتایل، پس از خرد کردن سنگ معدن، الیاف کریزوتایل که در شکستگى‌ها پر شده به راحتى جدا گشته و توسط دستگاه مکنده از ناخالصى‌ها جدا مى‌گردند. ذخایر کوچک دیگرى در نواحى مشهد و بردسکن خراسان، نواحى میناب هرمزگان و نواحى ماکو در آذربایجان غربى شناخته شده‌اند.

   میزان تولید جهانى در سال 1954، مقدار 1/67 میلیون تن بوده است. از این رقم 46% در کشورهاى شوروى سابق، 29% کانادا، 7% آفریقاى جنوبى، 4% زیمباوه، 4% در چین تولید ‌شده است. میزان تولید جهانى آزبست در 1997 علیرغم رشد شدید جمعیت به 2/5 میلیون تن کاهش یافت که این کاهش تولید آزبست و محصولات آن به دلیل محرز شدن خواص بیمارى‌زایى آن و تحریم‌هاى اتخاذ شده توسط ممالک پیشرفته صنعتی بود.[9]

قوانین مربوط به آزبست در ایران و جهان:

در سال 1989 میلادی آژانس حفاظت محیط زیست امریکا (EPA)کلیه فعالیت‌هاى تولید، ورود و توزیع محصولات آزبستى را به منظور حفظ جان شهروندان تحریم مى‌نماید و با اتخاذ یک برنامه زمان‌بندى شده، دستور به توقف کامل تولید محصولات آزبستى و جمع‌آورى و انحدام نمونه‌هاى کار شده مى‌دهد[8]. تاکنون در جهان علیه بکارگیری این ماده خطرناک اعتراضات بیشماری انجام شده، در سال 1996 نخست‌وزیر فرانسه فرمانی مبنی بر قدغن کردن استفاده از آزبست صادرکرد. این فرمان مقرر کرده بود که استفاده از آزبست در کلیه محصولات تا سال 2001 محدود و سپس بطور کامل قطع گردد تا از آلودگی زیست محیطی ناشی آزبست جلوگیری گردد. این اقدامات فی‌نفسه خوب است، اما مشکل این تصمیم‌گیری‌ها در این است که ضایعات و پسماندهای حاوی آزبست از کشور‌های غربی خارج شده و همانند بلایی بر سر جهان سومی‌ها نازل می‌گردد.

   با وجود تمامی خطرات و مشکلات ناشی از آزبست، این ماده به طور قانونی وارد کشور ما شده و مسولان نیز از کاربردهای آن در محصولات مختلف(مانند لوله‌های آب آشامیدنی و ...) خبر دارند. انتشار گزارش‌های علمی مستند در مورد عوارض جبران‌ناپذیر آزبست سبب تدوین مصوبه‌ای لازم‌الاجرا توسط شورای عالی محیط زیست در سال 1379 به منظور حذف آزبست از ترکیبات و تولیدات صنعتی و ساختمانی و جایگزینی ترکیبات کم‌خطر به جای آزبست به تصویب رسید[2] که متاسفانه تا‌کنون گام موثری در حذف این آلاینده توسط صاحبان صنایع و مسولین برداشته نشده است.

   در اولین گام برای کاهش کاربرد کرایزوتایل در کشور، کنترل این ماده از ضروریات بوده که در این خصوص در سال‌های 2004 تا 2006 طی جلسات سالانه کنوانسیون روتردام، درج 5 نوع آزبست به نام‌های کروسیدولیت، آموزیت، ترمولیت، آکتینولیت و آنتوفیلیت در فهرست این کنوانسیون مورد موافقت کشورهای عضو که ایران نیز جزء آن می باشد، واقع شد. متاسفانه با وجود تلاش‌های بسیار زیاد مدافعان محیط زیست با درج کرایزوتایل که در مقایسه با سایر انواع آزبست بیشترین مصرف را در صنعت دارد از سوی مسئولین مخالفت شد. درج مواد در الحاقیه شماره 3 کنوانسیون مذکور به معنی مخالفت با واردات آن نیست، بلکه به معنی شناخت ماده مشمول به‌عنوان ماده‌ای خطرناک در سطح بین‌الملل است لذا کلیه کشورهای صادرکننده ملزم به کسب مجوز واردات آن از مرجع ذیصلاح کشور واردکننده هستند. به‌این ترتیب کنترلی قوی بر واردات ماده مشمول در کشور واردکننده ایجاد می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده میزان نیاز کشورمان به عنوان یکی از مصرف‌کننده‌های کرایزوتایل به تحقیقات درخصوص جایگزین‌های مناسب این ماده و تلاش بین‌المللی به عنوان کشوری عضو برای وارد کردن این ماده در فهرست مواد مشمول کنوانسیون روتردام در جلسات آینده کنوانسیون است. قوانین و مقررات موجود در جهان در رابطه با آزبست مورد استفاده در صنایع است، همان‌طور که در قسمت‌های قبلی این مقاله آمد رخداد طبیعی آزبست را NOA می‌نامند، قوانین موجود نیز در رابطه با NOA بسیار ناقص است یا بهتر است بگوییم قوانین اصلا وجود ندارد، مخاطرات سلامتی ناشی ازNOA  هنوز به طور کامل شناخته‌شده نیست، مردم زیادی در نقاط مختلف جهان در مجاورت NOA ها بسر می‌برند که همگی نیز در خطر تماس مستقیم با آزبست هستند. به‌عنوان‌مثال در ایالات متحده امریکا مردم در 20 ایالت در معرض NOA قرار دارند. برطبق یک مطالعه در امریکا معلوم شد رابطه‌ای بین میزان ابتلا به بیماری Mesothelioma (نوعی سرطان) و فاصله از سنگ‌ها ومنابع طبیعی آزبست(NOA) وجود دارد، بر طبق این مطالعه خطر بیماری فوق‌الذکر به ازای هر 10 کیلومتر فاصله از NOA به میزان 6% کاهش می‌یابد[6]. بی‌شک در کشور ما نیز در نزدیکی معادن آزبست مردم با مشکلاتی همانند آنچه در بالا آمد دست به گریبان هستند.

چگونگی حضور آزبست در محیط زیست:

الیاف آزبست توسط استخراج از معدن، اره‌کشی، عملیات تخریب ساختمان‌هایی که در عایق‌سازی آنها از آزبست استفاده شده، و بطور کلی تخریب هر فرآورده آزبست‌دار و ضایعات و پسماند‌های صنعتی حاوی آزبست به محیط زیست وارد می‌شوند. در شهرهای بزرگ یکی از مهم‌ترین راه‌های ورود آزبست به هوا از طریق لنت ترمز و کلاچ خودرو است.علاوه بر آلودگی‌های ریوی، آزبست با ورود به آب‌های سطحی و زیرزمینی براحتی وارد بدن انسان می‌شود. کرایزوتایل یا آزبست سفید در آب‌های قلیایی تثبیت می‌شود ولی در شرایط اسیدی منیزیم از ساختار فیبری آن جدا شده و این درحالی است که آب بسیاری از رودخانه‌ها حالت اسیدی دارند. آلودگی با آزبست با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود ولی اندازه‌گیری‌ها و نمونه‌برداری‌ها میزان آزبست منتشر شده در محیط را نشان می‌دهد، به عنوان مثال در هوای شهر تهران، میزان آزبست 5/2 برابر حد مجاز است که این مسئله نگران‌کننده است[3].